Báo cáo phân tích “Tình hình trẻ em Thế giới năm 2024 – Tương lai của tuổi thơ trong biến động toàn cầu”

I. Lời mở đầu

Bước sang thập kỷ thứ ba của thế kỷ XXI, thế giới đang đối mặt với những biến động sâu sắc về dân số, khí hậu, công nghệ và bất bình đẳng xã hội. Trẻ em – nhóm dân số vừa dễ bị tổn thương nhất, vừa là động lực phát triển của tương lai – đang đứng trước những cơ hội và thách thức chưa từng có. Làm thế nào để bảo đảm một tương lai mà mọi trẻ em đều được sống, học tập, phát triển và phát huy tối đa tiềm năng của mình trong một thế giới đang thay đổi nhanh chóng?

Báo cáo này cung cấp một bức tranh tổng thể và dự báo chiến lược đến năm 2050, phản ánh tầm nhìn nhân văn và thực chứng của UNICEF về ba xu hướng toàn cầu định hình tương lai của trẻ em: chuyển đổi nhân khẩu học, khủng hoảng khí hậu và môi trường, cùng sự phát triển nhanh chóng của công nghệ tiên tiến. Báo cáo sẽ phân tích, tổng hợp, lý giải các hàm ý xã hội, kinh tế và chính sách, nhằm cung cấp cái nhìn toàn diện về tương lai của tuổi thơ trong bối cảnh toàn cầu hóa và phát triển bền vững.

II. Xu hướng thứ nhất: Chuyển đổi nhân khẩu học – Cơ hội và thách thức toàn cầu

Thế giới hiện có hơn 2,3 tỷ trẻ em, chiếm khoảng 29% dân số toàn cầu. Theo dự báo của UNICEF và Trung tâm Wittgenstein về Nhân khẩu học Toàn cầu, đến năm 2050 con số này sẽ tương đối ổn định, nhưng phân bố trẻ em giữa các khu vực sẽ thay đổi mạnh mẽ. Trong khi châu Phi và Nam Á tiếp tục có tỷ lệ trẻ em cao, thì Đông Á, châu Âu và Bắc Mỹ sẽ bước vào giai đoạn dân số già, tỷ lệ trẻ em chỉ còn dưới 19%.

Ở các quốc gia đang phát triển, đặc biệt tại Đông và Nam Phi, dân số trẻ tăng nhanh tạo ra cơ hội vàng cho tăng trưởng kinh tế – hay còn gọi là “cổ tức nhân khẩu học”. Tuy nhiên, nếu thiếu đầu tư cho giáo dục, y tế và việc làm, lợi thế này có thể nhanh chóng biến thành gánh nặng xã hội. Trái lại, các nước phát triển lại phải đối mặt với tình trạng già hóa dân số, kéo theo sức ép về hưu trí, chăm sóc y tế và thiếu hụt lao động.

UNICEF cảnh báo rằng sự bất cân đối về nhân khẩu học có thể mở rộng khoảng cách phát triển giữa Bắc và Nam bán cầu, đồng thời ảnh hưởng đến cấu trúc chi tiêu công và khả năng đầu tư cho trẻ em. Để tận dụng cơ hội và giảm thiểu rủi ro, các chính phủ cần đầu tư mạnh mẽ vào giáo dục phổ cập, phát triển kỹ năng số, và bảo đảm công bằng trong tiếp cận dịch vụ y tế và an sinh.

III. Xu hướng thứ hai: Khủng hoảng khí hậu và môi trường – Mối đe dọa hiện hữu đối với quyền trẻ em

Biến đổi khí hậu đang trở thành một mối đe dọa có hệ thống đối với tương lai của trẻ em. Theo số liệu của UNICEF, 1 tỷ trẻ em – tương đương gần một nửa trẻ em thế giới – đang sống trong các quốc gia có nguy cơ cao về khí hậu và môi trường. Những tác động của biến đổi khí hậu không chỉ thể hiện qua thiên tai, mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe, học tập, tâm lý và sự phát triển lâu dài của trẻ em.

Các yếu tố như ô nhiễm không khí, nắng nóng cực đoan, bão lũ, hạn hán hay mất đa dạng sinh học đều có thể để lại hậu quả nghiêm trọng. Cơ thể trẻ em – với hệ miễn dịch và hệ hô hấp chưa hoàn thiện – đặc biệt nhạy cảm với các yếu tố môi trường độc hại. Ô nhiễm không khí được xác định là nguyên nhân hàng đầu gây bệnh hô hấp mãn tính ở trẻ nhỏ; các đợt nắng nóng làm gia tăng bệnh truyền nhiễm như sốt rét, sốt xuất huyết; trong khi đó, lũ lụt và hạn hán kéo dài gây thiếu nước sạch và mất an ninh lương thực.

Từ năm 2016 đến 2023, khoảng 62 triệu trẻ em đã bị buộc phải di dời trong nước do thiên tai, một con số phản ánh mức độ cấp bách của cuộc khủng hoảng khí hậu. Nếu không hành động ngay, đến năm 2050, trẻ em sẽ phải chịu sóng nhiệt nhiều hơn 8 lần, cháy rừng gấp 5,6 lần và lũ lụt nhiều hơn 3 lần so với đầu thế kỷ XXI.

UNICEF khẳng định: việc bảo vệ quyền trẻ em không thể tách rời khỏi các chính sách khí hậu. Tổ chức này kêu gọi các quốc gia giảm phát thải, tăng đầu tư vào năng lượng tái tạo, mở rộng giáo dục khí hậu, và lồng ghép nhu cầu của trẻ em vào mọi chiến lược thích ứng quốc gia. Sự chậm trễ trong hành động không chỉ làm tổn hại môi trường sống, mà còn đe dọa nền tảng phát triển con người trong nhiều thập kỷ tới.

IV. Xu hướng thứ ba: Công nghệ tiên tiến – Cơ hội cho phát triển và rủi ro mới về bất bình đẳng

Cùng với dân số và khí hậu, công nghệ được xem là trụ cột thứ ba tác động sâu sắc đến tương lai trẻ em. Sự bùng nổ của trí tuệ nhân tạo (AI), năng lượng xanh, công nghệ sinh học, và vắc-xin thế hệ mới mang lại tiềm năng cải thiện mạnh mẽ chất lượng sống, giáo dục và y tế. Đại dịch COVID-19 đã thúc đẩy đầu tư toàn cầu vào công nghệ vắc-xin mRNA, mở ra triển vọng cứu sống hàng triệu sinh mạng trẻ em trong tương lai.

Tuy nhiên, đi cùng với đó là một nghịch lý mới: khoảng cách kỹ thuật số toàn cầu. UNICEF ước tính gần 50% thanh thiếu niên tại các quốc gia thu nhập thấp và trung bình vẫn chưa thể tiếp cận Internet, do hạn chế hạ tầng, chi phí cao và rào cản văn hóa. Khoảng cách này không chỉ là vấn đề công nghệ, mà là vấn đề công bằng cơ hội, đe dọa làm sâu sắc thêm bất bình đẳng giáo dục và nghề nghiệp giữa các thế hệ.

Bên cạnh đó, trẻ em ngày nay phải đối mặt với nguy cơ xâm hại và bóc lột trực tuyến, trong khi sự phát triển nhanh chóng của trí tuệ nhân tạo đặt ra câu hỏi đạo đức về quyền riêng tư, dữ liệu cá nhân và sự thiên lệch thuật toán. Nếu không được kiểm soát, công nghệ có thể trở thành “lưỡi dao hai lưỡi”, củng cố định kiến giới và loại trừ những nhóm yếu thế, đặc biệt là trẻ em khuyết tật và vùng sâu vùng xa.

UNICEF khuyến nghị cần phát triển công nghệ lấy trẻ em làm trung tâm, nghĩa là mọi ứng dụng, nền tảng và chính sách kỹ thuật số phải xuất phát từ lợi ích, sự an toàn và quyền riêng tư của trẻ. Đồng thời, cần mở rộng chương trình đào tạo kỹ năng số cho giáo viên và học sinh, đảm bảo mọi trẻ em đều có cơ hội tham gia và hưởng lợi từ chuyển đổi số.

V. Dự báo về năm 2050: Bức tranh tương lai của tuổi thơ

Theo kịch bản “tiếp tục như hiện nay”, Báo cáo SOWC 2024 dự báo đến năm 2050, nhân loại sẽ đạt được những tiến bộ đáng kể về y tế và giáo dục, song sự phân hóa khu vực vẫn là thách thức lớn. Tỷ lệ sống sót của trẻ sơ sinh được kỳ vọng đạt trên 98%, tuổi thọ trung bình toàn cầu tăng lên 81 tuổi đối với nữ và 76 tuổi đối với nam. Khoảng 95% trẻ em sẽ hoàn thành tiểu học và 77% hoàn thành trung học phổ thông, phản ánh bước tiến lớn trong tiếp cận giáo dục.

Tuy nhiên, số trẻ em sống ở các nước thu nhập thấp dự kiến tăng gấp đôi, chiếm gần một phần tư dân số trẻ em thế giới, trong khi 60% trẻ em toàn cầu sẽ sống ở đô thị. Tốc độ đô thị hóa nhanh khiến nhu cầu về hạ tầng, dịch vụ công và không gian an toàn cho trẻ em ngày càng lớn. Các vấn đề về nghèo đói đô thị, nhà ở, giáo dục và môi trường sống trở thành những thách thức trọng yếu.

Ở bình diện xã hội, báo cáo dự báo bình đẳng giới được cải thiện, nhưng vẫn còn chênh lệch rõ rệt ở châu Phi và Nam Á. Tại Tây và Trung Phi, khoảng cách giới trong giáo dục trung học vẫn duy trì khoảng 11 điểm phần trăm. Trong khi đó, xung đột vũ trang, dù giảm về quy mô toàn cầu, lại tăng ở một số khu vực có dân số trẻ, đe dọa trực tiếp quyền sống, học tập và phát triển của hàng trăm triệu trẻ em.

VI. Kiến nghị chính sách và hành động toàn cầu

Báo cáo UNICEF 2024 kêu gọi hành động cấp thiết ở ba lĩnh vực ưu tiên.
Trước hết là thích ứng với chuyển đổi nhân khẩu học: các quốc gia cần đầu tư mạnh vào giáo dục mầm non, phổ thông và dạy nghề; mở rộng hệ thống bảo trợ xã hội bao gồm trợ cấp trẻ em và nghỉ phép cha mẹ có lương; đồng thời bảo đảm công bằng thế hệ trong xã hội già hóa.

Thứ hai là ứng phó và thích ứng với biến đổi khí hậu: cần tích hợp khả năng chống chịu khí hậu vào quy hoạch đô thị, giáo dục khí hậu cho thế hệ trẻ, giảm phát thải 43% trước năm 2030, mở rộng năng lượng tái tạo và phục hồi hệ sinh thái.

Thứ ba là bảo đảm tiếp cận và an toàn kỹ thuật số cho trẻ em: đầu tư hạ tầng số, đào tạo kỹ năng công nghệ, tăng cường pháp luật bảo vệ trẻ em trên môi trường mạng và phát triển các tiêu chuẩn đạo đức trong AI, nhằm xây dựng không gian mạng an toàn, bình đẳng và nhân văn.

VII. Kết luận

Báo cáo “Tình hình Trẻ em Thế giới 2024” của UNICEF là lời cảnh tỉnh và cũng là niềm hy vọng. Nó nhắc nhở nhân loại rằng tương lai của trẻ em hôm nay chính là tương lai của thế giới ngày mai. Trong bối cảnh toàn cầu đang đứng trước những ngã rẽ lớn của phát triển, việc bảo đảm quyền trẻ em không chỉ là trách nhiệm đạo đức mà còn là điều kiện tiên quyết cho sự ổn định và thịnh vượng lâu dài.

Nếu các quốc gia, cộng đồng và tổ chức quốc tế cùng hành động – đầu tư vào giáo dục, bảo vệ khí hậu, thu hẹp khoảng cách kỹ thuật số và nuôi dưỡng hòa bình – chúng ta có thể kiến tạo một thế giới nơi mọi trẻ em đều có tuổi thơ trọn vẹn, một tương lai an toàn và một cơ hội công bằng để phát triển. Đó cũng chính là thông điệp xuyên suốt mà UNICEF gửi gắm trong báo cáo: “Vì mọi trẻ em, dù em là ai, dù em sống ở đâu, mỗi em đều xứng đáng có một tuổi thơ và một tương lai.”