Phát huy vai trò của cộng đồng trong chăm sóc người cao tuổi

Nhận thức rõ tầm quan trọng của việc giải quyết bài toán già hóa dân số trong tiến trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, năm 2019, Chính phủ Việt Nam đã ban hành Chiến lược Dân số Việt Nam đến năm 2030. Một trong những trọng tâm lớn của chiến lược là đề ra các giải pháp chủ động ứng phó với tình trạng già hóa dân số – một xu hướng mang tính quy luật mà nhiều quốc gia phát triển đã và đang trải qua.

Theo định nghĩa quốc tế, một quốc gia được xem là có dân số già hóa khi tỷ lệ người cao tuổi (từ 60 tuổi trở lên) chiếm tỷ trọng lớn trong tổng dân số. Xu hướng này thường xuất hiện khi mức sinh giảm và tuổi thọ trung bình tăng lên. Việt Nam chính thức bước vào giai đoạn già hóa dân số từ năm 2011-2012 và theo dự báo, đến năm 2049, người cao tuổi sẽ chiếm khoảng 26,1% dân số – tương đương cứ 3 người thì có 1 người trên 60 tuổi. Đặc biệt, giai đoạn dân số “già” (trái ngược với dân số “già hóa”) dự kiến sẽ bắt đầu vào năm 2036, đánh dấu sự chuyển đổi mạnh mẽ về cơ cấu dân số.

Điều đáng chú ý là trong khi nhiều quốc gia phát triển mất hàng trăm năm để chuyển từ giai đoạn già hóa sang dân số già, thì Việt Nam chỉ mất khoảng 20 năm để hoàn tất quá trình này. Sự chuyển đổi nhanh chóng như vậy tạo nên một "bước nhảy vọt" trong quá trình già hóa, đi kèm với nhiều thách thức đối với phát triển kinh tế - xã hội bền vững. Nếu không có các chiến lược và giải pháp phù hợp để thích ứng, Việt Nam có thể sẽ phải đối mặt với nhiều hệ lụy xã hội nghiêm trọng do áp lực từ dân số già – chẳng hạn như gánh nặng chăm sóc sức khỏe, an sinh xã hội, thiếu hụt lao động và suy giảm năng suất.

Kinh nghiệm quốc tế trong phát huy vai trò cộng đồng chăm sóc người cao tuổi

Singapore: Mô hình dịch vụ y tế cộng đồng toàn diện

Singapore triển khai hệ thống chăm sóc người cao tuổi dựa vào cộng đồng, với trọng tâm là dịch vụ chăm sóc tại nhà, chăm sóc ban ngày và phục hồi chức năng. Quỹ Chăm sóc tại nhà và các trung tâm chăm sóc sức khỏe người cao tuổi đóng vai trò nòng cốt. Chính phủ phối hợp chặt chẽ với các khoa lão khoa tại bệnh viện để nâng cao chuyên môn và xử lý kịp thời các tình huống khẩn cấp. Ngoài ra, các nhóm tình nguyện, câu lạc bộ hỗ trợ phòng chống đột quỵ và chăm sóc sức khỏe cũng góp phần mở rộng mạng lưới dịch vụ, huy động hiệu quả các nguồn lực xã hội.

Trung Quốc: Hệ thống dịch vụ tích hợp tại cộng đồng

Trung Quốc phát triển mạnh mô hình chăm sóc tổng hợp người cao tuổi tại cộng đồng, tích hợp các dịch vụ y tế, điều dưỡng và phục hồi chức năng. Cơ sở dữ liệu sức khỏe và các nền tảng quản lý thống nhất giúp đồng bộ hóa việc chăm sóc người cao tuổi, đặc biệt là nhóm mắc bệnh mãn tính. Mô hình “bác sĩ gia đình”, chăm sóc tại nhà và chăm sóc ban ngày được nhân rộng, dựa trên sự phối hợp giữa nhà nước, cộng đồng và các nguồn tài trợ xã hội.

Nhật Bản: Chăm sóc dựa vào cộng đồng trong xã hội siêu già

Là quốc gia có tỷ lệ người cao tuổi hàng đầu thế giới (29% dân số năm 2022), Nhật Bản xây dựng hệ thống chăm sóc tích hợp tại cộng đồng, với sự tham gia của chính quyền địa phương, tổ chức phi lợi nhuận và doanh nghiệp. Chính sách chăm sóc không chỉ tập trung vào y tế mà còn tạo điều kiện để người cao tuổi tham gia hoạt động xã hội, văn hóa, thể thao nhằm duy trì tinh thần lạc quan, cảm giác có ích. Nhiều người trên 75 tuổi vẫn tiếp tục làm việc nhẹ, phù hợp với khả năng. Nhật Bản cũng chú trọng yếu tố môi trường sống và thiết kế chính sách địa phương phù hợp với đặc điểm cộng đồng.

Thái Lan: Mạng lưới chăm sóc y tế tại nhà cấp địa phương

Với tốc độ già hóa dân số nhanh thứ hai trong ASEAN, Thái Lan đã sớm triển khai chương trình chăm sóc y tế tại nhà từ năm 2005. Đến năm 2011, gần 96% chính quyền địa phương thực hiện mô hình này, cung cấp các dịch vụ tại nhà cho người cao tuổi mắc bệnh mãn tính hoặc có nhu cầu phục hồi sau điều trị. Mạng lưới chăm sóc bao gồm bác sĩ, y tá, chuyên gia vật lý trị liệu, tâm lý và cán bộ xã hội. Ngoài ra, chính phủ hỗ trợ xây dựng các câu lạc bộ người cao tuổi, khuyến khích người già hỗ trợ lẫn nhau và hướng dẫn kỹ năng tự chăm sóc.

Châu Âu: Mô hình cộng đồng thân thiện và hệ thống hỗ trợ đa tầng

Các nước châu Âu ứng phó với dân số già bằng cách cải thiện hệ thống dịch vụ y tế, chú trọng phòng ngừa, điều trị và phục hồi chức năng. Hội Chữ thập đỏ và các tổ chức phi chính phủ đóng vai trò tích cực trong nâng cao chất lượng dịch vụ và giải quyết tình trạng cô đơn ở người già. Tại Đức, mô hình chăm sóc cộng đồng phát huy vai trò của hàng xóm, tình nguyện viên và chính quyền địa phương, giúp giảm chi phí cho hệ thống an sinh xã hội. Việc hỗ trợ người cao tuổi không chỉ là trách nhiệm nhà nước mà còn là sự phối hợp giữa các lực lượng xã hội, gia đình và cộng đồng.

Hàm ý chính sách đối với Việt Nam

Hiện nay, Việt Nam có trên 12,5 triệu người cao tuổi, trong đó nhiều người vẫn tiếp tục tham gia lao động, sản xuất, đóng góp tích cực vào phát triển kinh tế - xã hội. Đảng và Nhà nước luôn quan tâm và đề cao vai trò của người cao tuổi (NCT), thể hiện qua nhiều chủ trương, chính sách và chương trình hành động quốc gia.

Tuy nhiên, trong bối cảnh già hóa dân số diễn ra nhanh chóng, việc chăm sóc và phát huy vai trò NCT đang đặt ra những yêu cầu cấp thiết. Từ kinh nghiệm của các quốc gia như Nhật Bản, Singapore, Trung Quốc hay Thái Lan, có thể rút ra một số định hướng chính sách phù hợp với điều kiện thực tiễn Việt Nam như sau:

1. Tích hợp nguồn lực và đa dạng hóa loại hình chăm sóc

Chính sách cần thúc đẩy xã hội hóa dịch vụ chăm sóc người cao tuổi, huy động sự tham gia của các doanh nghiệp, tổ chức phi lợi nhuận và gia đình. Từng bước xây dựng hệ thống dịch vụ tích hợp: từ nhập viện, điều trị, phục hồi chức năng cho đến chăm sóc dài hạn, đặc biệt cho người cao tuổi mắc bệnh mãn tính.

2. Tăng cường thể chế và chính sách về chăm sóc người cao tuổi

Cần hoàn thiện hành lang pháp lý, tạo điều kiện để NCT được tiếp cận đầy đủ các dịch vụ chăm sóc sức khỏe, tinh thần và an sinh xã hội. Trước mắt, cần thực hiện nghiêm túc mục tiêu: Đến năm 2030, 100% người cao tuổi có thẻ bảo hiểm y tế; được quản lý sức khỏe và chăm sóc tại gia đình, cộng đồng hoặc cơ sở chuyên biệt – như đã nêu trong Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội giai đoạn 2021–2030.

3. Thiết lập tiêu chuẩn chất lượng và chính sách hỗ trợ người chăm sóc

Việc xác định các chuẩn mực chất lượng cho dịch vụ chăm sóc NCT là rất cần thiết, nhằm đảm bảo tính chuyên nghiệp và hiệu quả. Bên cạnh đó, cần có cơ chế công nhận, khuyến khích và hỗ trợ lực lượng chăm sóc không chính thức, gồm thành viên gia đình, hàng xóm, tình nguyện viên. Việc phổ cập kỹ năng số cũng có thể giúp NCT duy trì kết nối xã hội, hạn chế cô lập, đồng thời hỗ trợ người chăm sóc trong quản lý sức khỏe từ xa.

4. Phát triển hệ thống dịch vụ chăm sóc sức khỏe tại cộng đồng

Xây dựng mạng lưới dịch vụ chăm sóc sức khỏe tại tuyến cơ sở (xã, phường, thị trấn) với các hình thức như chăm sóc tại nhà, chăm sóc ban ngày, phục hồi chức năng, do đội ngũ y tế được đào tạo đảm nhiệm. Mô hình này cần kết nối với bệnh viện, trạm y tế để phản ứng nhanh trong các trường hợp khẩn cấp, đồng thời khuyến khích các nhóm tình nguyện, câu lạc bộ, tổ chức xã hội cùng tham gia.

5. Phát triển vốn xã hội và nâng cao nhận thức cộng đồng

Chăm sóc người cao tuổi không chỉ là trách nhiệm của nhà nước mà còn là giá trị gắn với truyền thống gia đình, đạo lý dân tộc. Do đó, cần nâng cao nhận thức xã hội về vai trò, đóng góp của NCT; xây dựng mô hình cộng đồng đoàn kết, nơi các thế hệ cùng gắn bó, hỗ trợ nhau. Đồng thời, tăng cường đào tạo nguồn nhân lực chuyên môn lẫn tình nguyện viên tại cộng đồng để chăm sóc người cao tuổi hiệu quả, nhân văn và phù hợp văn hóa.

Già hóa dân số không chỉ là một thách thức mà còn là cơ hội để Việt Nam tái cấu trúc lại các chính sách xã hội theo hướng bền vững, nhân văn và toàn diện hơn. Việc phát huy vai trò cộng đồng trong chăm sóc người cao tuổi là con đường khả thi và phù hợp với truyền thống văn hóa Việt Nam, đồng thời góp phần xây dựng một xã hội thân thiện với mọi thế hệ.

Người cao tuổi tham gia chương trình đồng diễn thể dục dưỡng sinh cho người cao tuổi, lan tỏa tinh thần “sống khỏe, sống thanh xuân” chào mừng ngày Quốc tế người cao tuổi (1-10) và hưởng ứng Tháng hành động vì người cao tuổi Việt Nam. (Ảnh: TTXVN)