Làm sao để khuyến khích các cặp vợ chồng sinh đủ 2 con?

Tính đến năm 2024, mức sinh tại Việt Nam đã giảm xuống còn 1,91 con/phụ nữ – đây là mức thấp nhất từ trước đến nay và được dự báo sẽ còn tiếp tục giảm trong những năm tới. Đặc biệt, tại vùng Đông Nam Bộ, mức sinh đã giảm đáng kể từ 1,9 con/phụ nữ năm 2004 xuống còn 1,48 con/phụ nữ vào năm 2024.

Thành phố Hồ Chí Minh – nơi có thu nhập bình quân đầu người cao nhất cả nước – cũng là địa phương đầu tiên ghi nhận tuổi kết hôn trung bình lần đầu vượt ngưỡng 30 tuổi, đồng thời mức sinh cũng đã xuống dưới 1,4 con/phụ nữ. Đáng lo ngại hơn, tình trạng này không còn chỉ xuất hiện ở các đô thị lớn mà đã lan rộng ra cả những tỉnh thuộc vùng Đồng bằng sông Cửu Long, nơi được xem là trung tâm nông nghiệp lớn nhất của Việt Nam.

Tại hội thảo tham vấn nội dung khuyến khích sinh đủ hai con trong Chương trình mục tiêu Quốc gia giai đoạn 2026–2035 do Cục Dân số (Bộ Y tế) tổ chức vừa qua tại TP. Hồ Chí Minh, ông Lê Thanh Dũng, Cục trưởng Cục Dân số, đã thẳng thắn chỉ ra những thách thức lớn mà Việt Nam đang phải đối mặt. Ông phát biểu: “Trong những năm gần đây, tỷ lệ sinh ở Việt Nam đã có sự suy giảm rõ rệt, mức sinh đã dưới mức sinh thay thế, tức là mỗi cặp vợ chồng không sinh đủ hai con. Năm 2024, mức sinh là 1,91 con/phụ nữ – mức thấp nhất từ trước tới nay – và dự báo sẽ tiếp tục giảm trong các năm tiếp theo.”

Cũng theo ông Dũng, nếu mức sinh tiếp tục giảm như hiện tại, đến năm 2039, Việt Nam sẽ kết thúc thời kỳ dân số vàng. Năm 2042, quy mô dân số trong độ tuổi lao động sẽ đạt đỉnh và sau năm 2054, dân số sẽ bắt đầu tăng trưởng âm. Điều này sẽ dẫn đến tình trạng thiếu hụt nghiêm trọng về nguồn lao động và ảnh hưởng sâu rộng tới sự phát triển kinh tế – xã hội của đất nước. Ông nhấn mạnh: “Mức sinh thấp kéo dài gây ra những hệ lụy tiêu cực như tốc độ già hóa dân số sẽ diễn ra nhanh, tạo ra áp lực ngày càng tăng đối với hệ thống an sinh xã hội dành cho người cao tuổi. Mức sinh thấp và già hóa dân số làm suy giảm nguồn nhân lực, đặc biệt là lao động trẻ, làm ảnh hưởng lâu dài đến sự phát triển kinh tế – xã hội.”

Nhiều yếu tố đã và đang ảnh hưởng trực tiếp đến quyết định sinh con của các cặp vợ chồng. Số lượng phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ hiện nay ít hơn thế hệ trước, đồng thời tỷ trọng thanh niên trong dân số cũng đang giảm dần. Bên cạnh đó, xu hướng kết hôn muộn, sinh con đầu lòng muộn và giãn khoảng cách giữa các lần sinh con xuất hiện do ảnh hưởng từ các chính sách giảm sinh trước đây. Sự phát triển kinh tế – xã hội cũng dẫn đến việc phụ nữ có xu hướng học tập lâu hơn, tham gia thị trường lao động nhiều hơn và vì vậy họ thường trì hoãn sinh con. Ngoài ra, không gian số ngày càng phát triển khiến con người có xu hướng giao tiếp qua mạng nhiều hơn ngoài đời thực, từ đó ảnh hưởng đến mong muốn xây dựng gia đình. Nhiều thanh niên hiện nay đặt ra kỳ vọng về thu nhập cao hoặc ít nhất là đạt được mức sống tương đương với cha mẹ, nhưng thu nhập dự kiến của nhóm này lại có xu hướng giảm vì những bất định, cạnh tranh và khó khăn trên thị trường lao động. Điều này khiến họ kết hôn muộn, sinh con muộn và thậm chí sinh ít con hơn cho đến khi ổn định được công việc và thu nhập.

Trước thực trạng đó, Bộ Y tế đã đề xuất sửa đổi chính sách dân số, chuyển định hướng từ kế hoạch hóa gia đình sang dân số và phát triển. Cụ thể, Bộ đang xây dựng và trình Chính phủ hồ sơ Luật Dân số, dự kiến sẽ trình Quốc hội vào kỳ họp tháng 5 năm 2025. Một trong những điểm thay đổi đáng chú ý là Bộ đề xuất không xử lý kỷ luật đối với đảng viên sinh con thứ ba trở lên. Về việc này, ông Lê Thanh Dũng khẳng định: “Đến thời điểm này, việc xử phạt đối với những đối tượng sinh con thứ 3 không còn phù hợp.” Đồng thời, Bộ Y tế cũng đề xuất kéo dài thời gian nghỉ thai sản đối với phụ nữ sinh con thứ hai từ 6 tháng lên 7 tháng nhằm khuyến khích sinh thêm con.

Tại hội thảo, các chuyên gia và nhà quản lý tham dự đều thống nhất rằng mức sinh thấp không chỉ là câu chuyện của mỗi gia đình mà là vấn đề chiến lược, có ảnh hưởng trực tiếp đến cơ cấu dân số quốc gia. Nếu không được kiểm soát, tình trạng này sẽ dẫn đến thiếu hụt lao động, đẩy nhanh tốc độ già hóa, tạo áp lực lên hệ thống chăm sóc sức khỏe và an sinh xã hội, làm giảm năng suất và sự đổi mới trong xã hội, đồng thời ảnh hưởng lớn đến mục tiêu phát triển bền vững.

Ông Lê Thanh Dũng - Cục trưởng Cục Dân số (Bộ Y tế) phát biểu.

Tại hội thảo tham vấn nội dung khuyến khích sinh đủ hai con trong Chương trình mục tiêu Quốc gia giai đoạn 2026–2035, do Cục Dân số (Bộ Y tế) tổ chức tại TP.HCM, ông Lê Thanh Dũng – Cục trưởng Cục Dân số phát biểu:

"Trong những năm gần đây, tỷ lệ sinh ở Việt Nam đã có sự suy giảm rõ rệt, mức sinh đã dưới mức sinh thay thế, tức là mỗi cặp vợ chồng không sinh đủ hai con. Năm 2024, mức sinh là 1,91 con/phụ nữ – mức thấp nhất từ trước tới nay – và dự báo sẽ tiếp tục giảm trong các năm tiếp theo."

Ông Dũng cũng nhấn mạnh hệ lụy đáng lo ngại nếu xu hướng này tiếp tục:

"Nếu mức sinh tiếp tục giảm, đến năm 2039 Việt Nam sẽ kết thúc thời kỳ dân số vàng, năm 2042 quy mô dân số trong độ tuổi lao động đạt đỉnh và sau năm 2054 dân số sẽ bắt đầu tăng trưởng âm."

"Điều này sẽ dẫn đến thiếu hụt lao động và ảnh hưởng đến sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước."

Quang cảnh hội thảo.

Chính sách khuyến sinh của các nước

Theo Cục trưởng Lê Thanh Dũng, xã hội hiện nay có nhiều yếu tố tác động đến quyết định sinh con. 

Thứ nhất, các yếu tố nhân khẩu học như số lượng phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ ít hơn thế hệ trước; giảm tỷ trọng thanh niên trong dân số.

Ông Phạm Vũ Hoàng - Phó Cục trưởng Cục Dân số tham luận.

Thứ hai, các yếu tố xã hội như xu hướng hoãn kết hôn, sinh con đầu lòng và giãn khoảng cách giữa các lần sinh do các chính sách giảm sinh trước đây tạo ra, do kết quả của sự phát triển khi phụ nữ học tập dài hơn và tham gia thị trường lao động nhiều hơn. Sự phổ biến của không gian số, xu thế con người giao tiếp trên thế giới ảo nhiều hơn ngoài đời thật cũng ảnh hưởng tới xu thế không kết hôn và sinh con.

Thứ ba, nguyện vọng về thu nhập của thanh niên đang ngày càng tăng hoặc ít nhất đạt được một mức sống bằng với gia đình họ, trong khi thu nhập dự kiến của nhóm dân số trẻ này lại ngày càng giảm do những điều kiện bất định, khó khăn và cạnh tranh ngày càng cao trên thị trường lao động, vì vậy, họ sẽ kết hôn muộn hơn, sinh con muộn hơn và sinh ít hơn cho đến khi việc làm và thu nhập đã ổn định.

Cùng với đó, sự hội nhập quốc tế ngày càng sâu, rộng, xu hướng mức sinh xuống thấp sẽ càng được củng cố, lan rộng.

Chính sách phổ biến nhất được các quốc gia áp dụng là chế độ nghỉ thai sản có lương hoặc không lương được bảo đảm việc làm; tiếp đó là dịch vụ chăm sóc trẻ em do nhà nước trả tiền; trợ cấp cho trẻ em hoặc gia đình; nghỉ phép chăm con (cho bố và mẹ) có lương hoặc không lương kèm bảo đảm việc làm.

Hơn một nửa quốc gia áp dụng các chính sách cho phép giờ làm việc linh hoạt hoặc làm việc bán thời gian, ưu đãi thuế cho trẻ em phụ thuộc, tiền thưởng cho em bé (chi trả 01 lần).

Ông Phạm Chánh Trung - Chi Cục trưởng Chi cục Dân số - Kế hoạch hóa gia đình TP. HCM tham luận.

Chuyên gia khuyến nghị gì để tăng mức sinh?

Chia sẻ thông tin tại hội thảo, ông Phạm Chánh Trung - Chi Cục trưởng Chi cục Dân số - Kế hoạch hóa gia đình TP. HCM cho hay, hiện thành phố đang được xếp vào nhóm 21 tỉnh, thành phố có mức sinh thấp trong cả nước. Số liệu thống kê năm 2023 cho thấy số con trung bình của một người phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ ở thành phố là 1,32 con, thấp nhất trong cả nước.

PGS.TS Vũ Tuấn Hưng - Phó Viện trưởng Phụ trách Viện Xã hội vùng Nam Bộ tham luận.

Các chuyên gia đề xuất nhiều chính sách cụ thể để khuyến khích sinh đủ hai con, bao gồm việc xây dựng chế độ nghỉ thai sản có lương hoặc không lương nhưng đảm bảo việc làm; phát triển hệ thống dịch vụ chăm sóc trẻ em do nhà nước hỗ trợ chi phí; thực hiện trợ cấp cho trẻ em hoặc cho các gia đình có con nhỏ; thiết lập cơ chế nghỉ phép để chăm con cho cả bố và mẹ với điều kiện được đảm bảo giữ việc làm. Ngoài ra, cần áp dụng linh hoạt giờ làm việc, cho phép làm việc bán thời gian, đưa ra các ưu đãi thuế cho gia đình có trẻ em phụ thuộc và xem xét áp dụng tiền thưởng sinh con như một hình thức khuyến khích.

Truyền thông cũng là một yếu tố then chốt trong việc thay đổi nhận thức và hành vi của người dân. Ngành Y tế TP. Hồ Chí Minh đã đẩy mạnh tuyên truyền thông điệp “Mỗi gia đình, mỗi cặp vợ chồng sinh đủ hai con”. Đồng thời, ngành cũng chú trọng nâng cao hiểu biết cho thanh niên và các cặp đôi về tầm quan trọng của khám sức khỏe tiền hôn nhân để chuẩn bị tốt cho cuộc sống gia đình. Bên cạnh đó, công tác phổ biến lợi ích của việc tầm soát, chẩn đoán và điều trị sớm các bệnh, tật trước sinh và sơ sinh cũng được tăng cường, góp phần nâng cao chất lượng dân số.

TS. Phạm Gia Trân - đến từ Trường ĐH Khoa học xã hội và nhân văn TP HCM tham luận.

TS. Phạm Gia Trân - đến từ Trường ĐH Khoa học xã hội và nhân văn TP HCM cho hay, vấn đề truyền thông để tăng mức sinh cần tập trung vào nội dung gì? Phải truyền thông làm cho người dân hiểu được mức sinh thấp là gì? hệ lụy nghiêm trọng của mức sinh thấp thế nào? "Thực hiện tuyên truyền đúng đích - đối tượng trong độ tuổi sinh sản, đẩy mạnh truyền thông nhóm, tư vấn"- TS Trân nói.

PGS.TS Vũ Tuấn Hưng - Phó Viện trưởng Phụ trách Viện Xã hội vùng Nam Bộ nhấn mạnh trong truyền thông về tăng mức sinh cần ứng dụng trí tuệ nhân tạo - AI nhằm rà soát nhóm đối tượng đích để truyền thông.

Ông Đinh Thái Hà - Đại diện Cục Dân số trình bày dự kiến nội dung "Khuyến khích sinh đủ hai con, bảo đảm tỉ suất sinh thay thế trong Chương trình mục tiêu quốc gia" tại hội thảo.

Để đạt được mục tiêu sinh đủ hai con, cần có sự phối hợp đồng bộ giữa các cơ quan trung ương, chính quyền địa phương và sự tham gia tích cực của toàn xã hội. Khi các chính sách được thiết kế hợp lý, triển khai hiệu quả và đồng thời có sự ủng hộ từ người dân, Việt Nam mới có thể duy trì được mức sinh thay thế, đảm bảo nguồn nhân lực cho tương lai và hướng đến một nền kinh tế phát triển bền vững trong những thập niên tới.

THIỆN AN