Già hóa dân số – Thách thức không của riêng ai

Già hóa dân số: Thách thức lớn và yêu cầu cấp thiết trong hoạch định chính sách dân số – an sinh tại Việt Nam

Tình trạng già hóa dân số đang dần hiện diện rõ nét như một vấn đề xã hội cấp bách, không chỉ tại các quốc gia phát triển mà còn tại nhiều nước đang phát triển – trong đó có Việt Nam. Sự thay đổi nhanh chóng về cơ cấu dân số đặt ra hàng loạt yêu cầu về thích ứng chính sách, cải thiện hệ thống an sinh xã hội, cũng như khai thác hiệu quả nguồn lực con người trong bối cảnh chuyển dịch nhân khẩu học chưa từng có tiền lệ.

Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính thăm trường mầm non tại tỉnh Bắc Ninh. Ảnh: NGUYÊN KHÁNH

Già hóa dân số – Thách thức không của riêng ai

Theo Quỹ Dân số Liên hợp quốc (UNFPA), đến năm 2050, thế giới sẽ có khoảng 2,1 tỷ người từ 60 tuổi trở lên. Hiện nay, cứ mỗi 8 người thì có một người ở độ tuổi trên 60 – con số này sẽ tiếp tục tăng do tỷ lệ sinh giảm mạnh và tuổi thọ trung bình được cải thiện. Đây không chỉ là xu hướng mà còn là hệ quả tất yếu của tiến trình phát triển xã hội.

Tại Việt Nam, tốc độ già hóa đang diễn ra nhanh chóng, đẩy quốc gia vào tình trạng "chưa giàu đã già" – một thách thức không nhỏ cho quá trình công nghiệp hóa – hiện đại hóa. Theo kết quả Điều tra dân số giữa kỳ năm 2024, Việt Nam có hơn 101 triệu người, đứng thứ ba ở Đông Nam Á và thứ 16 trên toàn cầu về dân số. Tuy nhiên, tỷ lệ tăng dân số bình quân giai đoạn 2019–2024 chỉ ở mức 0,99%/năm – giảm đáng kể so với mức 1,22%/năm của giai đoạn 2014–2019. Điều này phản ánh xu hướng giảm sinh rõ rệt, đi kèm với tốc độ già hóa ngày càng tăng.

Dân số già – Sức ép kép lên phát triển kinh tế – xã hội

Hiện tại, Việt Nam có khoảng 16,1 triệu người cao tuổi, chiếm gần 16% dân số cả nước. Dự báo đến năm 2030, số người từ 60 tuổi trở lên sẽ lên tới gần 18 triệu người, và con số này sẽ tiếp tục tăng mạnh trong những thập kỷ tới. Một số địa phương lớn như TP Hồ Chí Minh đã và đang đối diện trực tiếp với áp lực dân số già, với hơn 1,3 triệu người trên 60 tuổi – chiếm 12% dân số thành phố. Dự kiến đến năm 2030, tỷ lệ này sẽ lên đến 20%.

Trong khi đó, các tỉnh miền núi như Sơn La – nơi dân số chủ yếu là đồng bào dân tộc thiểu số – cũng bắt đầu bước vào giai đoạn già hóa, với tỷ lệ người trên 65 tuổi chiếm 6,7% dân số. Điều này cho thấy, già hóa dân số không còn là vấn đề riêng của các đô thị lớn mà đã lan rộng đến cả vùng sâu, vùng xa.

Phó Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa và Xã hội của Quốc hội – Đại biểu Tạ Văn Hạ – nhận định: tình trạng già hóa dân số đang diễn ra với tốc độ nhanh chóng, khởi đầu từ năm 2011 và có thể đạt ngưỡng "xã hội già" vào năm 2036, tiến tới "xã hội siêu già" vào năm 2050. Thời gian chuyển từ dân số già hóa sang dân số già của Việt Nam chỉ khoảng 17–20 năm – ngắn hơn nhiều so với các quốc gia khác. Đây là điều đáng lo ngại bởi nó đặt ra áp lực kép về an sinh xã hội, chăm sóc y tế, lao động – việc làm, và đặc biệt là nguy cơ mất cân bằng giữa nhóm người phụ thuộc và lực lượng lao động chính.

Nguyên nhân và những hệ lụy đáng lo

Theo ông Tạ Văn Hạ, nguyên nhân chính của tình trạng già hóa dân số tại Việt Nam đến từ hai yếu tố: tuổi thọ ngày càng cao và mức sinh đang giảm mạnh. Trong hai năm gần đây (2023–2024), tổng tỷ suất sinh (TFR) tại Việt Nam giảm xuống còn 1,91 con/phụ nữ – thấp hơn mức sinh thay thế (2,1 con/phụ nữ). Đây là dấu hiệu rõ ràng cho thấy tốc độ tái sản xuất dân số đang giảm, dẫn đến mất cân đối nghiêm trọng trong cơ cấu dân số theo độ tuổi.

Khi dân số già đi trong khi lực lượng lao động trẻ giảm, hệ lụy sẽ là sự suy giảm năng suất lao động, thiếu hụt lao động trong tương lai và tăng gánh nặng tài chính lên hệ thống an sinh. Đáng ngại hơn, Việt Nam hiện vẫn đang trong quá trình công nghiệp hóa chưa hoàn thiện, nên nếu không tận dụng hiệu quả giai đoạn "dân số vàng", hậu quả đối với tăng trưởng kinh tế có thể sẽ rất nghiêm trọng sau năm 2040.

Cần một chiến lược dài hạn và đồng bộ

Trước thực trạng này, ông Tạ Văn Hạ cho rằng cần thay đổi tư duy xã hội về người cao tuổi – không nên chỉ coi họ là nhóm cần được chăm sóc mà phải nhìn nhận họ như một nguồn lực quý giá nếu được tổ chức, khai thác hiệu quả. Cần tạo điều kiện để người cao tuổi tiếp tục lao động, tham gia các hoạt động xã hội, có vai trò trong gia đình và cộng đồng.

Song song đó, phải thực hiện các chính sách khuyến sinh thực chất, hướng tới đối tượng là các cặp vợ chồng trẻ. Điều này đòi hỏi đầu tư mạnh vào hệ thống giáo dục mầm non, nâng cao chất lượng chăm sóc trẻ em, mở rộng hệ thống nhà trẻ – mẫu giáo để cha mẹ yên tâm làm việc. Bên cạnh đó, việc thiếu nhà ở xã hội, thu nhập bấp bênh, công việc không ổn định cũng là rào cản khiến người trẻ ngại kết hôn, sinh con – những yếu tố cần sớm được tháo gỡ bằng chính sách thiết thực.

Ngoài ra, cần cải thiện chính sách an sinh cho người cao tuổi. Hiện có rất nhiều người già sống cô đơn, thiếu không gian riêng tư, thậm chí bị ngược đãi. Mặc dù tuổi thọ cao nhưng tỷ lệ người già sống khỏe mạnh còn thấp, làm giảm chất lượng sống đáng kể. Việc đầu tư các không gian sinh hoạt, vui chơi, chăm sóc y tế cho người cao tuổi – đặc biệt tại các đô thị lớn – là điều hết sức cần thiết.

Chính sách dân số cần tầm nhìn chiến lược

Hiện nay, Quốc hội đang phối hợp với Chính phủ nghiên cứu xây dựng Luật Dân số mới và Chương trình Mục tiêu quốc gia về Dân số giai đoạn 2026–2035. Mục tiêu của các chương trình này không chỉ là kiểm soát mức sinh mà còn đảm bảo phát triển dân số bền vững, duy trì nguồn nhân lực chất lượng cao, phục vụ các yêu cầu phát triển dài hạn của đất nước.

Đại biểu Tạ Văn Hạ đề xuất, trong bối cảnh nhiều địa phương đang thực hiện sắp xếp lại đơn vị hành chính, các cơ sở công như trụ sở quận, huyện nên được chuyển đổi công năng sang phục vụ lợi ích cộng đồng, như làm trường học, trung tâm chăm sóc người cao tuổi hoặc không gian đổi mới sáng tạo – một hướng đi nhân văn và hiệu quả trong bối cảnh tài nguyên đất đai, cơ sở vật chất đang bị phân tán, lãng phí.

Đại biểu Quốc hội Tạ Văn Hạ, Phó chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa và Xã hội, cho rằng để giải quyết tốt vấn đề già hóa dân số đòi hỏi sự nỗ lực toàn diện từ cả hệ thống chính trị và toàn bộ xã hội. Ảnh: NGUYÊN KHÁNH

Già hóa dân số là một hiện tượng tất yếu của phát triển, nhưng không phải là không thể quản lý và thích ứng. Việt Nam cần nhìn nhận đây là một vấn đề chiến lược, không chỉ gói gọn trong lĩnh vực y tế – xã hội mà còn gắn chặt với phát triển kinh tế, quy hoạch đô thị, giáo dục và lao động. Một chiến lược dân số tổng thể, dài hơi và có sự đồng thuận toàn xã hội sẽ là chìa khóa để chuyển nguy cơ thành cơ hội – tận dụng tốt mọi nguồn lực dân số trong giai đoạn phát triển mới.

MAI TRANG