Giải bài toán mức sinh thấp và già hóa dân số

Già hóa dân số và mức sinh thấp: Thách thức lớn đối với phát triển bền vững của Việt Nam

Theo các chuyên gia, mức sinh giảm và già hóa dân số nhanh đang là hai xu hướng đáng lo ngại, trực tiếp đe dọa đến nguồn nhân lực và tăng trưởng kinh tế bền vững của Việt Nam trong những thập kỷ tới. Xu hướng kết hôn muộn, sinh ít con do áp lực kinh tế và thay đổi lối sống hiện đại đang khiến tỷ lệ sinh tiếp tục sụt giảm, đặc biệt rõ nét ở các đô thị lớn. Trước thực trạng này, Việt Nam đang thực hiện những điều chỉnh về chính sách dân số, tập trung vào việc khuyến khích sinh con, cải thiện phúc lợi xã hội và nâng cao chất lượng nguồn nhân lực nhằm bảo đảm mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội lâu dài.

Việt Nam hiện có hơn 100 triệu dân, chiếm khoảng 1,24% dân số toàn cầu và xếp thứ 15 thế giới về quy mô dân số. Đây là một nguồn lực lớn cho phát triển, nhưng đồng thời cũng đối diện với thách thức lớn về tốc độ già hóa dân số nhanh chưa từng có. Theo Tổng cục Thống kê, hiện lực lượng lao động trong độ tuổi từ 15 đến 64 chiếm trên 60% dân số, tạo ra “cơ hội vàng” cho tăng trưởng. Tuy nhiên, cơ hội này sẽ chỉ kéo dài trong khoảng một thập kỷ nữa trước khi nước ta bước vào giai đoạn dân số già.

Tiến sĩ Phạm Vũ Hoàng, Phó Cục trưởng Cục Dân số - Bộ Y tế nhận định, Việt Nam đang đứng trước một giai đoạn chuyển tiếp nhân khẩu học với tốc độ già hóa dân số rất nhanh. Hiện nay, khoảng 12% dân số là người từ 60 tuổi trở lên, con số này dự kiến sẽ vượt 20% vào năm 2035. Việt Nam chỉ mất chưa đầy 25 năm để chuyển từ cơ cấu dân số trẻ sang dân số già, trong khi Pháp mất 100 năm, Thụy Điển mất 80 năm. Tốc độ chuyển đổi nhanh như vậy tạo áp lực lớn lên hệ thống an sinh xã hội, quỹ hưu trí và dịch vụ chăm sóc sức khỏe.

Song song với quá trình già hóa, mức sinh tại Việt Nam cũng đang giảm mạnh. Số liệu từ Tổng cục Thống kê cho thấy, tổng tỷ suất sinh hiện chỉ còn 1,91 con/phụ nữ, thấp hơn mức sinh thay thế là 2,1 con/phụ nữ. Đáng chú ý, tại TP. Hồ Chí Minh, tỷ suất sinh đã giảm xuống còn 1,39 con/phụ nữ – mức thấp tương đương với các quốc gia có mức sinh thấp nhất thế giới như Nhật Bản và Hàn Quốc.

Việt Nam đang có những điều chỉnh về mặt chính sách dân số, khuyến khích sinh con, cải thiện phúc lợi xã hội và nâng cao chất lượng nguồn nhân lực

Nguyên nhân của xu hướng sinh ít con đến từ nhiều phía. Sự cải thiện về điều kiện sống, trình độ học vấn ngày càng cao cùng với thay đổi trong nhận thức đã khiến nhiều người trẻ, đặc biệt là phụ nữ, lựa chọn ưu tiên cho sự nghiệp và cuộc sống cá nhân thay vì lập gia đình và sinh con sớm. Ngoài ra, chi phí sinh hoạt cao, đặc biệt tại các đô thị lớn, cộng với áp lực tài chính trong việc nuôi dạy con cái khiến không ít cặp vợ chồng trẻ trì hoãn hoặc từ chối việc sinh con. Nếu xu hướng này tiếp tục kéo dài, hệ quả tất yếu sẽ là thiếu hụt lao động, thu hẹp quy mô dân số, gia tăng tốc độ già hóa và dòng di cư, từ đó ảnh hưởng trực tiếp đến triển vọng phát triển bền vững của đất nước.

Trước những thách thức nêu trên, Việt Nam đang có những bước chuyển quan trọng trong điều chỉnh chính sách dân số. Bộ Chính trị đã giao Ủy ban Kiểm tra Trung ương tham mưu, sửa đổi các quy định hiện hành của Đảng, đồng thời chủ động sửa đổi Hướng dẫn số 05/2022 theo hướng không xử lý kỷ luật đối với đảng viên sinh con thứ ba trở lên. Chính sách này cũng đồng bộ với việc sửa đổi các văn bản pháp luật liên quan, và sẽ không áp dụng hồi tố đối với các trường hợp đã bị xử lý trước đây.

Bên cạnh đó, Bộ Chính trị cũng giao Đảng ủy Chính phủ chỉ đạo Đảng ủy Bộ Y tế nghiên cứu, tiếp thu ý kiến của các cơ quan liên quan để hoàn thiện Kết luận trình Thường trực Ban Bí thư xem xét, ban hành. Đồng thời, Đảng ủy Quốc hội và Đảng ủy Chính phủ sẽ phối hợp lãnh đạo, chỉ đạo đẩy nhanh tiến độ xây dựng và trình Quốc hội thông qua Luật Dân số theo đúng tinh thần Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng vào năm 2025.

Hiện nay, Cục Dân số - Bộ Y tế đang tiến hành rà soát toàn diện các chính sách hiện hành, đánh giá thực trạng và xu hướng mức sinh, đồng thời xây dựng các nội dung chính sách mới trong dự án Luật Dân số. Ông Lê Thanh Dũng, Cục trưởng Cục Dân số, cho biết dự luật sẽ tập trung vào các nhóm chính sách then chốt như duy trì mức sinh thay thế, giảm mất cân bằng giới tính khi sinh, thích ứng với già hóa dân số, phân bố dân số hợp lý, nâng cao sức khỏe dân số, và lồng ghép yếu tố dân số vào kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội. Dự luật cũng sẽ quy định rõ quyền và nghĩa vụ của các cặp vợ chồng, cá nhân trong việc sinh con, cho phép họ tự quyết định số con, thời gian và khoảng cách sinh con phù hợp với hoàn cảnh và nhu cầu của mình.

Bên cạnh mục tiêu ổn định quy mô dân số, các chuyên gia cho rằng Việt Nam cần triển khai chiến lược nâng cao chất lượng nguồn nhân lực để thích ứng với cơ cấu dân số thay đổi. Việc cải thiện hệ thống giáo dục, đào tạo nghề, thúc đẩy học tập suốt đời và nâng cao kỹ năng công nghệ sẽ là những yếu tố then chốt giúp người lao động đáp ứng được yêu cầu của thị trường trong tương lai.

Ngoài ra, chính sách lao động và an sinh xã hội cần được điều chỉnh linh hoạt hơn, như tăng thời gian nghỉ thai sản, hỗ trợ tài chính cho các gia đình sinh đủ hai con, phát triển hệ thống nhà trẻ, trường học và nhà ở xã hội cho người trẻ tuổi. Trong bối cảnh dân số già hóa nhanh, Việt Nam cũng có thể học hỏi mô hình “kinh tế tóc bạc” từ các quốc gia như Nhật Bản, Hàn Quốc, nhằm tận dụng hiệu quả lực lượng lao động cao tuổi, đồng thời mở rộng hệ thống chăm sóc người già – một lĩnh vực đầy tiềm năng phát triển trong tương lai gần.

ĐẶNG HUYỀN