Giải pháp thích ứng với già hoá dân số ở nước ta

Đến năm 2038, Việt Nam sẽ bước vào thời kỳ dân số già, chuyển từ xã hội “già hóa” sang xã hội “già”.

Sự thay đổi nhân khẩu học ở Việt Nam không chỉ bắt nguồn từ việc giảm tỷ lệ tử vong và tăng tuổi thọ, mà phần lớn là do tỷ lệ sinh giảm mạnh trong những thập kỷ qua. Điều này đã làm thay đổi cơ cấu dân số và đẩy nhanh quá trình già hóa tại Việt Nam.

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), người cao tuổi là người từ 70 tuổi trở lên. Một số quốc gia như Đức, Mỹ lấy mốc 65 tuổi, còn Việt Nam quy định là từ 60 tuổi. Quỹ Dân số Liên Hợp Quốc (UNFPA) xác định một quốc gia bắt đầu bước vào giai đoạn "già hóa" khi người cao tuổi chiếm 10% dân số và trở thành "dân số già" khi tỷ lệ này đạt 20%.

Tốc độ già hóa nhanh chóng

Việt Nam chỉ có khoảng 20 năm để chuyển từ "xã hội già hóa" sang "xã hội già", trong khi Pháp mất 115 năm, Thụy Điển 89 năm và Mỹ 69 năm. Tốc độ này khiến Việt Nam cần có những chính sách ứng phó kịp thời và hiệu quả.

Năm 2023, dân số Việt Nam đạt khoảng 100,3 triệu người, trong đó hơn 16 triệu người là người cao tuổi. Dự báo đến năm 2038, tỷ lệ này sẽ tăng lên gần 20%, tương đương hơn 21 triệu người. Chỉ số già hóa dự kiến vượt ngưỡng 100 vào năm 2032 – tức là số người cao tuổi sẽ vượt số trẻ em. Khi đó, cứ 3 người trong độ tuổi lao động sẽ phải gánh vác một người cao tuổi.

Tuổi thọ trung bình của người Việt tăng nhanh – từ 44,4 tuổi (1960) lên 74,5 tuổi (2023), cao hơn nhiều quốc gia có mức thu nhập tương đương. Tuy nhiên, số năm sống khỏe mạnh chỉ đạt khoảng 65 tuổi, đồng nghĩa mỗi người phải sống gần 10 năm với bệnh tật, nhiều người có 2-3 bệnh nền.

Nguy cơ thiếu hụt lao động

Tỷ suất sinh tại Việt Nam đã giảm mạnh từ 5–6 con/phụ nữ (thập niên 70–80) xuống dưới mức sinh thay thế (2,1 con/phụ nữ). Điều này dẫn đến nguy cơ thiếu hụt lao động, ảnh hưởng trực tiếp đến các ngành sản xuất và dịch vụ.

Trong khi đó, tỷ lệ người cao tuổi tham gia lao động ngày càng tăng. Năm 2020, 38% nữ và 46,1% nam cao tuổi vẫn còn làm việc, tăng mạnh so với năm 1999. Trung bình mỗi năm giai đoạn 2010–2020, có thêm 160.000 lao động là người cao tuổi – gấp đôi mức tăng trưởng việc làm chung của cả nước.

Hệ thống an sinh xã hội chịu áp lực

Hiện có khoảng 3,1 triệu người cao tuổi hưởng lương hưu hoặc trợ cấp bảo hiểm xã hội hằng tháng. Tuy nhiên, 65% người cao tuổi (tức khoảng 10,5 triệu người) chưa được hưởng chính sách trợ giúp xã hội. Khoảng 5% người từ 60–80 tuổi không thuộc diện nghèo nhưng không có lương hưu, trợ cấp hay thẻ BHYT miễn phí.

Vấn đề này đặt ra yêu cầu phải cải thiện hệ thống lương hưu, trợ cấp và chăm sóc sức khỏe dài hạn, phù hợp với đặc điểm vùng miền, giới tính, trình độ, và nhu cầu thực tiễn.

Giải pháp và chính sách ứng phó

Đảng và Nhà nước đã ban hành nhiều chính sách hỗ trợ người cao tuổi, như cho vay vốn ưu đãi qua Ngân hàng Chính sách xã hội và Quỹ quốc gia về việc làm. Ngoài ra, Bộ Y tế đề xuất xây dựng hệ thống bảo hiểm chăm sóc dài hạn, gói dịch vụ chăm sóc sức khỏe chuyên biệt cho người cao tuổi, đồng thời tăng đầu tư vào lão khoa.

Hiện cả nước có 106 bệnh viện cấp trung ương và tỉnh có khoa Lão khoa, nhưng mới chỉ 32% người cao tuổi được lập hồ sơ quản lý sức khỏe. Nhân lực y tế chuyên ngành lão khoa còn rất hạn chế, với chưa đến 1.800 cán bộ được đào tạo.

Ngoài ra, Việt Nam cần khuyến khích phụ nữ sinh con, thúc đẩy họ tham gia vào lực lượng lao động, đầu tư mạnh vào giáo dục, đào tạo nghề, và sử dụng công nghệ, tự động hóa để giảm phụ thuộc vào lao động trẻ.

Người cao tuổi – nguồn lực tiềm năng

PGS.TS Tạ Minh Tuấn, Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, cho rằng già hóa dân số không chỉ là thách thức mà còn là cơ hội. Người cao tuổi với kinh nghiệm, kiến thức, kỹ năng và tài chính có thể đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế, xã hội và cộng đồng.

Theo Phó Cục trưởng Cục Dân số Phạm Vũ Hoàng, già hóa dân số thúc đẩy phát triển các lĩnh vực như bảo hiểm, ngân hàng, dinh dưỡng, du lịch, công nghệ và quản lý. Việt Nam cần sáng tạo trong việc tìm kiếm giải pháp và học hỏi kinh nghiệm từ các nước để thích ứng với xu hướng này.

Già hóa dân số vừa tạo ra cơ hội nhưng cũng đặt ra nhiều thách thức. 

Tuổi thọ nâng cao khiến nhu cầu tiếp tục làm việc tăng lên. Trong báo cáo, Bộ Y tế cũng đề xuất xây dựng thêm các chương trình, dự án đào tạo chuyển đổi nghề nghiệp cho người lao động trước khi bước sang tuổi già, phù hợp với sức khỏe, trình độ, năng lực và nhu cầu thị trường.  

MAI TRANG